روستای سرآب بیز

پس از پیروزی انقلاب آمار تولید و نشر و ضبط و خواندن کتاب در کشور ما به‌طور چشمگیر بالا رفته است ولی آنچه اکنون داریم در برابر آنچه شایسته‌ی ملت بزرگ و پرتوان و هوشمند ما است، بسی کم و ناچیز است.

وضعیت کتاب و کتابخوانی در ایران یکی از دغدغههای مقام معظم رهبری در چند دهه اخیر بوده، دغدغههایی که ناشی از علاقه ایشان به کتاب و ترویج فرهنگ کتابخوانی در جامعه است.ایشان چه در زمان ریاست جمهوری و چه در زمان رهبری انقلاب همواره توجه ویژهای به کتاب داشته و در مناسبتهای مختلف بیانات راهگشایی در این زمینه ایراد فرمودهاند. معظم له به عنوان عالیترین مقام کشور در حالی هرسال و در مناسبتهای مختلف دغدغه هایشان را در این زمینه گوشزد می کنند که مدیران اجرایی در طول سالهای مختلف سرگرم ساختن تصویری ایدهآل از وضعیت موجود هستند.

تدقیق در بیانات ایشان و پیامهایی که در این زمینه ایراد فرمودهاند، به روشنی وضعیت کتاب و کتابخوانی در ایران را روشن میکند، ضعفها را نشان میدهد و راهکارها برون رفت از این وضعیت را ترسیم میکنند.

قرآن، برترین کتاب مرجع
امام خامنه ای در این زمینه می فرمایند:«در قدیم، عادت خواندن قرآن وجود داشت، که این را هم زمان پهلوی ها از بین بردند! همان طور که می دانید، پیرمردان و پیرزنان ما سواد فارسی خواندن نداشتند؛ اما قرآن را همه یادمی گرفتند؛ این چیز خیلی خوب و مغتنمی بود. خود قرآن کتاب خیلی مهمی است؛ به خصوص اگر با ترجمه همراه می شد؛ منتها آن هم ازبین ماها برداشته شد؛ بعد هم آن کاری که باید بکنند؛ نکردند؛یعنی مردم را به کتاب عادت ندادند.»

اسلام پرچمدار کتابخوانی
دین، فرهنگ و تاریخ ما اُنس و الفتی دیرینه و همیشگی با کتاب و کتابخوانی دارد. همین بس که معجزه پیامبر گرامی اسلام(ص)، کتاب انسان ساز قرآن کریم است. حضرت علی علیه السلام اولین امام شیعیان درباره کتاب می فرمایند: "کسی که با کتاب ها آرامش می یابد هرگز آسایش از او سلب نمی شود." « من هر زمانی که به یاد کتاب و وضع کتاب در جامعه خودمان می افتم، قلبا غمگین و متاسف می شوم. این به خاطر آن است که درکشور ما به هر دلیلی که شما نگاه کنید، باید کتاب اقلا ده برابراین میزان، رواج و توسعه و حضور داشته باشد. اگر به دلیل پرچمداری تفکر اسلامی و حاکمیت اسلام به حساب بیاورید، این معناصدق می کند؛ چون اسلام به کتاب خواندن و نوشتن، خیلی اهمیت می دهد. اگر هر منصفی به بیانات نبی مکرم اسلام و ائمه (علیهم السلام) و پیشوایان اسلام نگاه کند و ببیند که اینها در چه زمانی به کتاب و کتابخوانی دعوت می کردند و فرا می خواندند، همه افسانه ها از ذهنش شسته خواهد شد و خواهد فهمید که دشمنان اسلام جز این نداشتند که افسانه های کتاب سوزی و کتاب ستیزی را برسر زبانها بیندازند، چون اسلام پرچمدار کتابخوانی است.»

کتاب ابزار کمال بشری
در قرآن و اسلام، کتاب و کتابخوانی از جایگاهی بس عظیم برخوردار است. بررسی آماری محتوای کلام ‌الله مجید نشان داد که واژه کتاب به اشکال مختلف 255 بار، واژه علم 582 بار، واژه قلم 2 بار، و واژه اقرأ 3 بار در قرآن تکرار شده است و اولین سوره ای که بر پیامبر اعظم نازل شد سوره علق بود که با کلمه "اقراء" آغاز می شود و این خود نیز نشانگر اهمیت بالای کتاب و کتابخوانی و لزوم توجه بیش از پیش به این مقوله است.

مقام عظمای ولایت فرمودند:«کتاب، دروازه‌ای به سوی گستره‌ی دانش و معرفت است و کتاب خوب، یکی از بهترین ابزارهای کمال بشری است.... با این دیدگاه، به روشنی می‌توان ارزش و مفهوم رمزی عمیق این حقیقت تاریخی را دریافت که اولین خطاب خداوند متعال به پیامبر گرامی اسلام(ص) این است که: "بخوان!" و در اولین سوره‌ای که بر آن فرستاده‌ی عظیم‌الشأن خداوند فرود آمده، نام قلم به تجلیل یاد شده است: "اقرأ و ربّک‌الأکرم، الذی علّم بالقلم".21/02/1372»

جهالت نتیجه حاکمیت رژیم های فاسد و وابسته
«بی‌تردید باید گفت که کم‌رغبتی نسبی به مطالعه‌ی کتاب در کشور ما نتیجه‌ی کوتاهی‌هایی است که در دوران حاکمیت رژیم‌های فاسد و وابسته، در این مورد شده است. پس از پیروزی انقلاب آمار تولید و نشر و ضبط و خواندن کتاب در کشور ما به‌طور چشمگیر بالا رفته است ولی آنچه اکنون داریم در برابر آنچه شایسته‌ی ملت بزرگ و پرتوان و هوشمند ما است، بسی کم و ناچیز است. 21/06/1374»

تنبلی در کتابخوانی پرخسارترین تنبلی ها
اما مطالعه کتاب و گسترش فرهنگ کتابخوانی از عوامل مهم در ارتقای فرهنگ جوامع است . مطالعه و کتابخوانی مستمر و مفید، سطح فکری و فرهنگی افراد را افزون می سازد و لذا جامعه ای موفق است که فرهنگ کتابخوانی در آن گسترش یافته باشد . امروزه نیز یکی از عوامل پیشرفت یک کشور میزان مطالعه در آن کشور است. اکنون در برخی کشورها ، آمار میزان مطالعه سرانه افراد را مشخص می کنند و یکی از عوامل پیشرفت کشورها را میزان مطالعه مردم آن کشور می دانند . امام خامنه ای معتقدند: « ما ملت ایران به عنوان یک ملت مسلمان، ارتباطمان با کتاب، ارتباط بنیانی و عمیق و کهن است ... در کشور ما به خصوص پس از انتشار اسلام، کتابخانه های عظیم، مجموعه های علمی، مکتوبات باارزش، یک سابقه کهن تاریخی دارد. » رهبر انقلاب در این باره فرمود: « به گمان من یکی از بدترین و پرخسارت ترین تنبلی ها، تنبلی در خواندن کتاب است. هر چه هم انسان به این تنبلی میدان بدهد ، ‌بیشتر می شود.» (در جمع تعدادی از مسئولان کتابخانه ها و کتابداران کشور 1390)

فرهنگ کتابخوانی بهترین راه مقابله با تهاجم فرهنگی
واقعیت تلخی که وجود دارد این است که متأسفانه انقلاب اسلامی به شکل مداوم تحت هجوم فرهنگی دشمن هستیم و در شرایط کنونی آنها بر معانی و مفاهیم دینی، روش سبک زندگی و مسائل اعتقادی ما تمرکز کرده تا هم سبک زندگی و هم باورهای دینی ما را تغییر دهند و راهی برای مقابله با این هجمه جز ارتقای سطح فرهنگی جامعه نداریم.

امام خامنه ای در این باب فرمودند:« نبرد فرهنگی را با مقابله به مثل می‌شود پاسخ داد. کار فرهنگی و هجوم فرهنگی را با تفنگ نمی شود جواب داد. تفنگ او، قلم است. این را می‌گوییم تا مسئولان فرهنگی کشور و کارگزاران امور فرهنگی در هر سطحی و شما فرهنگیان عزیز، اعم از معلم و دانشجو و روحانی و طلبه و مدرسان تا دانش‌آموزان و تا کسانی که در بیرون این نظام آموزشی کشور مشغول کارند، احساس کنید که امروز سرباز این قضیه شمایید و بدانید که چگونه دفاع خواهید کرد و چه کاری انجام خواهید داد».( بیانات در دیدار معلمان و اساتید استان خراسان شمالی‌ ۱۳۹۱/۰۷/۲۰)

کتاب راهی برای نظم دهی به ذهن
مقام رهبری داشتن برنامه مطالعاتی را یکی از راه های نظم دهی ذهنی و نیاز امروز اقشار مختلف مردم دانستند. رهبری در این باره فرمودند : « بعضی از ذهنها اهل کتابند؛ منتها کتاب آسان، کتابی که احتیاج به فکر کردن نداشته باشد. عیبی ندارد، این هم کتاب خواندن است، نفی نمی کنیم؛ اما بهتر از این شیوه‌ی کتابخوانی، این است که انسان در مجموعه‌ی کتابخوانی خود ، بتواند...کتاب آسان را ، فرض کنید رمان را، خاطره را، کتابهای تاریخی آسان را با کتابهائی که احتیاج به فکر کردن و مطالعه کردن دارد ، بیامیزد. اینها ( کتابهای فکری ) را باید وارد مقوله‌ی کتابخوانی کرد. »(در جمع تعدادی از مسئولان کتابخانه ها و کتابداران کشور 1390 )

فقر تیراژ کتاب
آنچه از آن به عنوان فقر تیراژ کتاب در ایران نام برده میشود، در بیانات رهبر معظم انقلاب نقش پررنگی دارد. ایشان بارها بر کم بودن تیراژ کتاب در قیاس با جمعیت ایران تاکید کردهاند و معتقدند که باید تیراژ کتاب در ایران به 200 یا 300 هزار نسخه برسد.

ایشان در این زمینه فرمودند: « تیراژهای هزار و دو هزار و سه هزار و این‌ها شایسته‌ کشورِ هفتاد و پنج میلیونی ما با این همه جوان، با این همه انگیزه نیست؛ باید تیراژها خیلی بالاتر باشد. حالا در بعضی از موارد خوشبختانه انسان می‌بیند دفعات چاپ کتاب‌ها خیلی بالاست؛ لیکن در عین حال در مجموع که نگاه می‌کنیم، نه، راضی کننده نیست، قانع کننده نیست؛ باید یک حرکتی آغاز شود.(بیانات در دیدار مسئولان کتابخانه‌ها و کتابداران 1390.04.2)

آسیب حوزه کتابخوانی؛ نداشتن سیر مطالعاتی
معظم له بر این نکته تاکید دارند که باید برای کتاب‌خوان شدن افراد، سیر مطالعاتی وجود داشته باشد. حضرت آقا می‌فرمایند:« یکی از آسیب‌های حوزه کتاب‌خوانی، فقدان سیر مطالعاتی استیکی از دلایل کتاب‌خوان بودن مردم در ایام پیروزی انقلاب و سال‌های پیش‌تر از آن این بود که افراد در جریان‌های مختلف سیاسی سیر مطالعاتی داشتند و در یک سیر مطالعاتی بیش از چندده عنوان کتاب را مطالعه می‌کردند؛ از جمله خاطرم می‌آید کتاب‌های استاد مطهری از جمله آثاری بود که علاقه‌مندان به آثار ایشان در سیر مطالعاتی دنبال می‌کردند؛ اما اکنون در فضای فرهنگی و علمی ما این سیر مطالعاتی وجود ندارد که به کاهش سرانه مطالعه دامن می‌زند. »

ضعف نظام آموزشی در کتابخوانی
یکی از آسیب‌های حوزه کتابخوانی در اظهارت رهبری ضعف نظام آموزشی در این زمینه است و آن‌طور که باید، مباحث مربوط به مطالعه و زنگ انشا را جدی نمی‌گیرند و ایشان بر این مساله تاکید دارند. مؤلفه‌های متعددی در عرصه نظام آموزشی‌، فرهنگی و اجتماعی ایران دخالت دارد که سبب می‌شود فرد به مطالعه تن ندهد. از جمله این عوامل می‌توان به این موضوع پرداخت که هرچقدر که سطح تحصیلات بالاتر رفته، آیا میزان مطالعه هم بالا رفته است و همین‌طور این‌که آیا بچه‌های سال اول دبستان بیش‌تر اشتیاق کتاب خواندن دارند یا کسانی که در مقاطع تحصیلی بالاتر هستند؟ با سؤال‌ها و مسائلی از این دست می‌توان به ارزیابی دقیق درباره نسبت نظام آموزشی و مطالعه رسید.
ایشان می فرمایند: « معلمین و دانش‌آموزان ساعاتی را به کتابخوانی اختصاص دهند. این را حتماً وزارت آموزش و پرورش بررسی کند. 4.02.14»

سهم کتاب در سبد خرید کالای خانواده
برای این‌که کتاب در سبد مصرف خانواده‌های ایرانی قرار بگیرد، باید نیاز به کتاب و مطالعه در بین مردم ایجاد شود و آن‌ها باید احساس نیاز کنند که روح و روان‌شان به غذا نیاز دارد؛ بنابراین ضرورت دارد با استفاده از امکان‌های متعدد رسانه‌یی، نیاز به مطالعه و کتاب‌خوانی در بین مردم شکل بگیرد.
امام خامنه ای فرمودند« خرید کتاب، یکی از مخارج اصلی خانواده محسوب شود. مردم باید بیش از خریدن بعضی از وسایل تزییناتی و تجملاتی- مثل لوستر‌ها، میز‌های گوناگون، مبل‌های مختلف و پرده و...- به کتاب اهمیت بدهند.(مصاحبه‌ در جریان بازدید از نمایشگاه کتاب1374.02.26)
«باید جوری بشود که در سبد کالای مصرفی خانواده‌ها، کتاب یک سهم قابل قبولی پیدا کند و کتاب را بخرند برای خواندن، نه برای تزئین اتاق کتابخانه و نشان دادن به این و آن. این هم یک نکته است، که مسئله‌ کتابخوانی در جامعه است.(بیانات در دیدار مسئولان کتابخانه‌ها و کتابداران1390.04.29)

نقش خانواده در کتابخوانی
نقش خانواده در گسترش مطالعه بسیار اهمیت دارد و کتابخانه‌های خانگی نقش بسیار مهمی در کتاب‌خوانی کودکان و نوجوانان دارند. مقام معظم رهبری بر این مساله تاکید دارند که باید عادت به مطالعه از سنین پایین در افراد شکل بگیرد و از طرف دیگر می‌بینیم که دستاوردهای علم روان‌شناسی نیز بر این مساله صحه می‌گذارد. بنابراین دغدغه مطالعه باید در بین جوانان و نوجوانان ایجاد شود، در صورتی که دانش‌آموختگان از دبستان تا مراحل دانشگاهی هیچ گونه میل و رغبتی برای مطالعه کتاب‌های درسی خود ندارند، نمی‌توان از آنها انتظار داشت کتاب‌های غیردرسی بخوانند. این مهم مستلزم یک برنامه‌ریزی دقیق است که در افراد انگیزه ایجاد کند. وقتی انگیزه ایجاد شد، فرد محتاج یاد گرفتن و مطالعه می‌شود.
ایشان در این باب بیان کردند:« توقع من، این است. باید پدر‌ها و مادر‌ها، بچه‌‌ها را از اول با کتاب، محشور و مأنوس کنند. حتی بچه‌‌های کوچک باید با کتاب انس پیدا کنند.(مصاحبه در جریان بازدید از نمایشگاه کتاب 1374.02.26»)
«کتابخوانی را باید جزو عادات خودمان قرار دهیم. به فرزندانمان هم از کودکی عادت بدهیم کتاب بخوانند؛ مثلاً وقتی می‌خواهند بخوابند، کتاب بخوانند.(مصاحبه پس از بازدید از سومین نمایشگاه بین‌المللی کتاب »1369.2.19)

باید های حوزه کتاب
1-باید به‌گونه‌ای برنامه‌ریزی شود که فضای کتابخوانی در کشور توسعه و تعمیق پیدا کند.
2-باید با یک برنامه‌ریزی دقیق و تعیین اهداف مرحله‌ای در هر سال، همگام با برگزاری نمایشگاه کتاب و افزایش جمعیت بازدیدکننده، در فضای کتابخوانی کشور نیز پیشرفت چشمگیری به وجود آید. این ارزیابی نشان خواهد داد که آیا هر دوره نمایشگاه کتاب از نظر محتوا، نسبت به دوره‌ی قبل، تغییر و رشد داشته است یا خیر.
3-وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی باید با کمک دولت، این موانع، به‌ویژه موضوع گرانی کاغذ را برطرف کند. مهم‌ترین تولید ملی، تولید امتداددار است و با برطرف شدن مشکلات کارخانه‌های کاغذ، قطعاً راه برای کتابخوانی بیشتر و ارزان شدن قیمت کتاب باز می‌شود.
4-دولت باید زمینه‌ای فراهم کند تا تولیدات خوب کتاب در کشور از جمله در بخش‌های مذهبی، تاریخی، ادبیات و علوم، به زبان‌های مختلف ترجمه و در معرض دید جهانیان قرار گیرند.
5-یکی از کارهای ضروری در چرخه‌ی تولید و عرضه‌ی کتاب، ساماندهی توزیع و ایجاد فروشگاه‌های زنجیره‌ای کتاب است.

کتاب و کتابخوانی از منظر امام خامنه ای